VISON 2030 TLAWNG LUI LEH KAN HMA LAM HUN
VISION 2030 TLAWNG LUI LEH KAN HMALAM HUN
Mangvunga
Mihring nunna atana pawimawh ber chu Tui hi a ni ti ila kan sawisual awm lo e,
mihring mai nilo thing leh mau nungcha te thleng hian damkhawchhuah nana kan
mamawh ber pakhat chu tui hi a ni kan ti thei ang. Tunhnaiah Mizoram in tui harsatna
kan tawk hle, veng kilkhawr ber thleng a tui zuar motor an zik huai huai dan aṭang
hian a chiang hle awm e. Mizoram khawpui lian pahnih Aizawl leh Lunglei chawmtu
Tlawng km 185 a sei hi tunhnaiah a kang nasat em avangin khawpui lian pahnih a
cheng mipuiten harsatna an tawk nasa hle. Aizawl leh Lunglei mai nilo Mizoram
pumah tui harsatna hi kan buaina lian ber alo nita. Khaw ṭhenkhat ah leh veng
ṭhenkhatah chuan mahni hna ṭul ṭhulh ṭhak khawpin tui kan buaipui a ngai ta fo mai.
Heti tak maia kan nunna hnar ber tui a kang chak takah chuan kan harh thar a ṭul
hle, kan tu leh fate tan leh kan nunna atan tun aṭang a kan tuihna leh ramngaw te hi
kan humhalh thar a ṭul. Hengte kan tuihna te hi kan humhalh that loh chuan 2030 ah
keini Mizoram mipuite hian tui thianghlim tlan tur mumal kan nei tawh lo ang tih a
hlawhthawn awm hle. Tun aṭanga kan tuihna te kan humhalh ṭhat a kan bawlhhlawh
paih danah kan fimkhur phawt chuan tui thianghlim hnianghnar taka hman tur kan
nei ang a, harsatna tam tak kan hmachawn tur kan sukiang thei dawn a ni, chu kan
harsatna hmachhawn tur sut kian theihna hun chu kan tun hun hi a ni.
Tun dinhmun ah Tui lampangah hian Mizoram hi kan dinhmun a ṭhalo hle niin
alang. May 23, 2021 DD News Mizoram in feature story an rawn siam aṭang hian
alang chiang hle awm e, he feature ah hian Aizawl khawpui châwmtu ber Tlawng hi
kum tin 6% zel in a kang tih ka hre thei, 29 april 2019 Tlawnga tui luang tam lam
chu litre maktaduai 70 niin chu chu 2019 a tlem ber ṭum a ni, kum 2020 April ni 1
vekah teh leh niin litre maktaduai 65 a ni leh a heihi 2020 chhung a tui luang tlem
ṭum ber a ni leh bawk, tin tun kum 2021 April 19 khan litre maktaduai 31 chauh a ni
ta mai. Tlawngah hian tui pump turin tui litre maktaduai 80 vela luan reng angai
kumin ṭhalah chuan tui pump tur mamawh chanve pawh a awm tling ta lo tih kan
hre thei. Mizoram mipui tamtakin rinpui bera kan hman Tlawng heti tak mai a a
kang chak zel chuan hei aia buaina nasa zawk pawh kan la tawk zel dawn tih a chiang
reng mai.
30 March 2021 Vanglaini daily newspaper-a lan dan chuan PHE department in
tuna kan tui pump chhuah theih zat aṭanga chhutin mipui 40000 vel hnenah nikhatah
mi pakhat tan tui litre 40 vel zel pe ang an nih thu leh mipui khamkhawp a nih loh
thu an sawi. Mihring dam khawchhuah nana pawimawh ber te zing ami hetiang taka
kan tlachham chho ṭan ta mai hi keimahni’n dimdawi tawk loh vang kan ti thei ang.
Tun insiamṭhat na hun la awm ah hian kan harchhuah vat a kan tuihnar kang chat lek lek te hi kan tuaihnum thar a ngai hle. Hetiang zela kan kal chuan kum 2030 ah
khawia tui nge kan hman tak ang?
Kum 2012 vel chho khan tun ang em em hian tui kan la harsa lo, PHE department
a thawktu te pawn thawh tur an nei mang lo niin an sawi. Tunhnai ah erawh chuan
PHE department a thawktute hi an indaihlo in an buai em em hengte aṭang hian kan
dinhmun a chiang lehzual awm e. PHE Department chinchiah danin kum 2012 khan
Mizoram khua 745 ah khua 66 in tui khamkhawp hman tur an nei zo lo, tunkum ah
erawh chuan khaw 350 teh meuh in tui kham khawp hman tur an nei ta lo. Tun anga
kan kal zel chuan 2030 ah khaw engzat tak tui khamkhawp hmulo awm ang maw?
Tlawng hnara inhmun laih na leivung kan han paih vak vak ṭhin te, kan
bawlhhlawh paih dan hrim hrim kan duhdah lutuk avang te a kan tui neihchhun a te
pawh thlifim tlakloh a kan chhuah zel mai te hi kan sim aṭul takzet, ramngaw kan tih
chereu nasat lutuk avang te hian kan lui tui ten min kang san mek zel a nih hi. Duhdah
taka bawlhhlawh kan paih hian keimahni tan harsatna bak min thlen leh dawnlo tih
I hrereng ang u. Tin hetiang tilui te tana hremna tur dan awmsa lui kam leh tuihna te
humhalhna tur bill kan neih te pawh hi kan sawrkar hian khauh takin keng kawh
ngam se chuan a lawmawm in a ṭha ngawt ang. Indian Penal Code section 277 ah
phei chuan ‘mi tupawhin ama duh thu ngei a vantlang tuikhur emaw tuipui tlan ṭhin
a tibawlhhlawh a nih chuan hremna chu thla thum chhung tantir emaw pawisa
chawitir emaw a pahnih a hrem kawp theih anni’ tiin a in ziak hial anihkha. Mipui
te hian dan te hi pawisâ ila tu tan mah nilo keimahni tan vek a ni tih hre thar lehzual
ila a lawmawm lehzual ngawt ang. Tin dan hlauh vanga ti bawlhlawh lo nilo in
keimahni tan aṭhalo tih hre reng chungin kan luidung te kan tuihna te i vawng
thianghlim ang u.
Tunhnaiah luikam humhalh lamah ṭhangthar te an harh hi a lawmawm takzet
Lunglei ṭhalai pawl te chuan Tlawng lui, a bikin a hnar lam humhalh kawngah
hmalakna mumal zawk neih ṭulin an hria a, 22nd April 2021 khan mumal zawk neih
theih nan Project Save Tlawng an din hial, Member pawh an din tirh khan 500 bawr
velin an zawm nghal niin alang an zawm belh zel pawh a rinawm, Lunglei ṭhalai te
an thawk ropuiin hma hun an thlir thiam hlemai. He project in a thu ken te chu;
1) Tlawng hnar humhalh pawimawh zia leh chumi atan a hmalak thei hrang
hrang hrang mipuite hnena hriattir.
2) Tlawng hnar lama ramngaw ti chereu thei hrang hrang te enfiah leh titawp
tura hmalak.
3) Lui dungah check dam siam anih theihna tura hmalak.
4) Ramngaw chereu tawh siam tha leh tura hmalak leh ramngaw zau zawk neih
theihna tur a hmalak.
Lunglei ṭhalai pawl te hmalak na a ropui in tluang tak leh ṭha taka hma an lak theihna
turin Zoram mipuiten pawn I ṭanpui zel ang u khai. Kan ṭhalai te hetiang lamah hian
harh nasa lehzual ila hetiang pawl thianghlim leh changkang hi I din belh sauh sauh
teh ang u khai. Heti tak maia kan rinpui ber Tlawng in chhiat a tawh laia a humhim
tu tur pawl kutzungṭang a chhiar tham lek ala awm hi amak zawk ngawt mai.
Tin kan luidung te humhalh chungchang ah kan CYMA te an thawk ṭha in anni
hian pa nih an tlin ṭhin khawp mai. CYMA hian kum 2012 aṭang daih tawh kan PHE
department nen thawk ho in kan luidung te anlo humhalh tawh a, 28 oct 2021 khan
kum li dang thawkho leh turin inremna thuthlung dang an ziak leh tawh. CYMA in
a hetianga hma an la hi an chhuanawm takzet, tluang taka an chhunzawm zel theih
nan mipuite pawn kan theina zawn zawn ah I ṭanpui zel ang u.
Tlawng mai niloin Mizorama tuihna kan neih zawng zawng humhalh vek hi kan
hmalam hun atan kan tihmakmawh a ni. Tunhnaiah Leng khua chuan Ministry of
Jal Sakti leh PHE Department buatsaih North East tuihna humhalh ṭha ber lawmman
Best Village Panchayat lawmman an dawng a, Leng khua hian an ti ṭha in an entawn
tlak tak meuh meuh. Leng khua hian 2013 chho aṭang daih tawhin Tuihna humhalh
Sub-committee an lo din der tawh! Leng khaw mipuite hian hmangchang an hria in
an fing em em a, anni chuan Fur tui luang ral mai tur dan nan contour trench- siamna
chang te an hria, tunah pawh an khaw tui khamkhawp mai nilo in hralhchhuah tling
hial khawp tui thianghlim an lo nei ta. Leng khua in a ṭan an lak ang hian Mizorama
khua zawng zawng hian ṭan la ve tak tak ila chuan kan hma lawka kan hmachhawn
tur tui harsatna hi kan pumpelh mai loang maw?
Tuihna leh ramngaw humhalh pawimawh zia kan hriat tawkloh chuan Mizoram
mai nilo khawvel pumin hei aia tui harsatna kan la tawk dawn. 11th President of
India A.P.J. Abdul Kalam vision 2070 ah chuan “ kum 2070 ah chuan khawlaia tui
ṭin khat inchuh a silai hmang a inbeih chu thil pangai angin kan ngai tawh ang” a ti
hial anihkha, A.P.J Abdul Kalam-a vision tlem te ka han tarlang ve ang e, amah
chuan 2070 a awm anga inngai in tihian a sawi “ hman ah kan naupan lai chuan
puitling pakhat tan tui no 8 tal intur a nih laiin tunah chuan no khat bak inphal a ni
tawhlo, thawmhnaw suk na tur tui a awm tawhloh avangin hak zawh a paih nghal
mai theih tur vek kan ha tawh a, chu chuan bawlhlawh a tipung in mihring te tan
harsat na tam tak min siam, tuiin tur khamkhawp kan hmuh tawhloh avangin kum
20 mi pawn kum 40 hmel ang vek an pu tawh. Tunah chuan mihringte hnathawh pui ber pawh tuihna thlitfim anihtawh a, mihring khamkhawp thlitfim chu thil harsa a
ni tawh” tiin a sawi bawk, Heng kan tarlan bak pawh hi A.P.J Abdul Kalam-a chuan
tam tak a rawn tarlang. Heng tuna a sawi tak te hi tun anga ramngaw leh tuihna
humhalh nachang kan hriatloh zel chuan 2070 hma pan kan hmachhawn hial mai
loang maw? Heng chhiatna tam tak thleng thei te hi hrereng in kan luidung te leh
kan ramngaw te nasa lehzual in I humhalh thar ang u khai chutilo zawng kan tu leh
fate tan anchhia kan niin min dem palh hlauh dah ang e.
Tin kan hmalam hun atan ramngaw kan sawngbawl danah pawh hian nasa taka
insiamṭhat kan ngai nasa hle bawk. Ka hriat angin Mizoram mipui tam zawk hi lo
neia eizawng kan ni, nimahse he kan tlang ram lo neih kum tina insawn kual (shifting
cultivation) hi tun aṭangin zawi zawi a kan bansan a ngai. Kum tin mai a loneih na
kan sawn zung zung mai chuan nakin lawkah he kan ram zim te 21081 sq km lek a
zau hi kan vat chereu mai ang tihte pawh a hlauhthawn awm rum rum mai. Shifting
cultivation hi vawi leh khatah chuan thlak thut theih anilo a, amaerawh chu tlak ngei
hi kan mamawh tawh mamawh mai nilo in a ṭul a ni. Kan Mizoram sawrkar hrang
hrang te pawn shifting cultivation hi thlak na tur an lo dap nasa tawh em em a. NLUP
ah sum tam tak hmanral a ni tawh a, hlawhtlin pui a nual nual chu awm mahse a
tlangpui thuin a hlawhtling thawkhat lo tih tun kan dinhmun aṭang hian a hriat theih.
Tin keini kan hriat hma pawn MIP te pawh anlo kalpui tawh nia hriat a ni, tunah hian
mau chin hmang leh SEDP hmanga eizawnna dang min dap pui an tum lek mek,
heipawh hian kan harsatna tak tak a su kiang dawn lo niin lang ṭan. Lo neih dan kan
thlak a sum lalut hnem si, environment tichhe lo zawk si kan mamawh a ni. Chumi
ti thei tur chuan zir chian na nasa tak neih a ṭul, hemi atan pawh hian kan sawrkar in
sum ṭhahnem zawk dah a, a beih a kan beih ve tak a ṭul ang. Chutiang a kan beih ve
tak tak loh chuan he kan loneih dan pawh hi kan thlak lawk loang tih a hriat theih.
Hetia kan loneih dan kalhmang thlak lo a kan kalpui zel si chuan kan environment
hian dawl zawh loh chin a nei ang a, kan luitui te an lo kang ang a, kan sik leh sa in
a tuar ang a harsatna chi hrang hrang kan hmachhawn dawn, chung hunah chuan
inchir a sawt tawh dawn silo, tun aṭang bawk hian hma kan lak ṭan angai a ni. Tun
aṭang hian sustainable development hi kan kalpui ṭan angai hle bawk, kan hla phuah
tu’n “ kan Zotlang ram nuam chhawrpial run I iang e” an tih a chhawrpial run tichhe
tu chhuan nih I tum lo hram ang u. Tun aṭang a kan ram leilung hauhsak na te hi ren
hauh loa kan hman huau huau chuan kan tu leh fate lo la awm tur te hian enge an
hman tak ang? kan tu leh fate tan tal pawh kan ram leilung humhalh hi kan
tihmakmawh a ni.
Tunhnaia central sawrkar scheme lian tak pakhat National Mission on Edible Oil-
oil palm policy a oil palm chin na hmun turah an tih hectare nuai 3.28 chhina hmun turah a tih ah Mizoram pawh hi kan tel ve a, Oil palm hian a awmna ram leilung a
tichhe hneh in tuihna thlengin a nghawng thei a ni tih zirmi ten an finfiah avangin
kan Mizoram environmentalist te ngei pawhin central ah an duh lo thu an thlen a nih
kha. Hengte hi chik taka kan sawrkar in angaihtuah a ṭul hle ang, kan ram leilung hi
keinin kan humhalh loh chuan tuin nge humhalh chuang ang?
Gauhati High Court Bench chuan January 27 2021 kha Mizoram lui kam 16 tuak
a ram metre 800 humhalhna dan kum 1965 aṭanga hman tawh chu ṭhiahna thupek an
rawn chhuah a. He dan ṭhiah takin a tum nia lang chu luikam ramngaw leh nungcha
humhalh nimahse an dan zam hi a hlawhtling a rinawm loh hle, heng luikama mimal
ram te hi lonei a eizawng ramah na na na chuan loneih nan kan it lo theilo ang a,
hetiang a kan luikam a lo/huan kan neih zel si chuan kan luitui te pawh hi hei aia
nasa zawk in an la kang zel ang tih ahlauhawm khawp mai. Heng luikam humhalh
ṭhiahna thupek ah hian Mizoram khawpui ber chhawmtu Tlawng pawh atel avangin
nasa tak a kan dodal a ṭul a ni. Heng Tlawng, Tut, Teirei, Langkaih etc kam vela
mimal ram tam tak hi vantlang humhalh ram ni leh thei tura nasa taka hma kan lak
ngai a ni.
Engvanga Tlawng Lui te khu kam chak a em em nge? Engvangin nge Mizoram
khawpui lian ber Aizawlah heti tak maia tui harsatna kan tawh tak? kan tihchuan
Mizo te hian kan Ram neih chhun hi kan enkawl ṭha atih thei ang, kum tin ramngaw
ṭha ṭha kan tikang duai duai a, heng ram tih kan nasat lutuk avang hian Tlawng te
pawh khu a a kam chak hle tih kan hrethei ang, heng ram kan tih kan te hian harsatna
tam tak min rawn thlen, kan sim loh harsatna pawh kan la tuar dawn chauh niin a
lang. Forest Surveyed of India chhinchiah danin India rama ram tikang nasa ber chu
North-East state te hi ka ni a, North-East state ah pawh Mizoram hi ram tikang nasa
ber kan ni. 2020 ah FSI report danin Mizoram hmun 1300 laiah kangmei a chhuak
chung zing a 1090 hi tihpalh vang a thleng a ni a, 210 hi loneih na aṭang a kan tihkan
niin report a ni. April 20-26 2021 inkar khan FSI chinchiah danin Mizoram hmung
hrang hrang 2671 lai ah kangmei a chhuak, hengte hian ngaihtuah a ti thui hle, a kum
tel mai hian kangmei kan ti chhuak zing tawlh tawlh a ang hlemai. Tuna harsatna
kan tawh mek tui harsat na te hi kan tawh tur awm reng niin alang. Heng kan ram
tih kan te hian kan tuihna ah harsatna tam tak min thlen kan tilo theilo ang, kan tu
leh fate leh kan hmalam hun atana kan tih theih ṭha ber pakhat chu ram leilung ṭha
taka enkawl hi a ni. Kan ramngaw kan humhalh ṭhat miau loha kan tih kān reng
chuan khaw lum lutuk te kan tuar dawn chauh, chumai ala nilo kan ramngaw a cheng
kan nungcha te hlei hlei hian an tuar nasa dawn. Heng kan nungcha te hi ramngaw
kan tih chereu vang a an máng mai chuan kan thlai ei chhe tu rannung ṭhalo te laka
min ven saktu te an awm tawh dawn lo. Anni kan thlai min venhim saktute awm
tawh siloh chuan loneih emaw huan thlai siam pawh a hlawk tur angin a hlawk loang, hun lokal zelah phei chuan a tih hleihtheih loh hun ala thleng dawn. Chung hun ah
chuan enge kan ei in kan in tak ang? a tuar tu tur chu keini a ram leilung fate tho kan
ni tih hrereng in kan hmalam hun atan nasa lehzual in kan ram leilung hi I humhalh
the ang u khai.
Mizoram a cheng mipui tam zawk hian tuihna humhalh pawimawhna tak tak kan
hrelo hengte hian zirtirna ṭha an dawn vat a ṭul. A chunga kan sawi tawh angin
tuikhur hnar a tuihna siam tu ngaw ṭha tak tak kan vat chereu reng te hi sim a tul.
Ṭul lo a khaw kar kawng zauh vak vak ṭhin te hian ramngaw a tichhe hneh in kan
luite te an tuar nasa thei hle hengte hi uluk zawk a kan ngaihtuah thar a ṭul. Heng
chhiatna thlen tham khawp hiala tam fur ruahtui tla te hi kan khawl thiam angai hle
bawk, abikin takin Aizawl khawpui a cheng ten kan mamawh lehzual, kan rinpui ber
Tlawng hetia a kang nasat tak avangin in tui khamkhawp kan hman tur kan nei ta
meuhlo. Heng fur ruahtui tla te hi kan khawl thiam chuan nasa takin Tlawng lui tui
kan mamawhna kan titlem thei dawn a ni.
Mipui kan pun chak ruala kan tuihna te a pun ve siloh a a kiam zawk zel si chuan
hun reilote ah tuna aia tui harsatna lian zawk hi kan la tawk dawn tih a chiang reng
mai, kan sawrkar pawh hian hei aia nasa zawkin kan tuihna te humhalh SE, tuihna
humhalh kawngah leh tui thianghlim kan neih theih na turin hei ai hian sum seng
deuh zawk te a duhawm hlemai. Eng ang pawh a infrastructure changkang nei mah
ila tui hman tur kan neih chuan siloh chuan enge sawt ang? Tui hi mihring nunna
atan a pawimawh hmasa ber anih angin kan state sawrkar pawh hian a hna
pawimawh berah dah se a duhawm hle. Heng sawrkar hmalakna ringawt nghak loin
mipuite hian mahni theihna zawng ṭheuh a kan tuihna ti bawlhhlawh lo turin fimkhur
ila, thing phun uar ila, kan thing phun tur pawh uluk ila nakin alo ṭhanlen huna kih
leh mai tura kan it loh tur thing kan phun thiam pawh a pawimawh ang, kum 1 ah
mi pakhatin thing 1 ṭheuh tal pawh phun nung ila tunhma lama ramngaw tam tak
kan tihchhiat tawh te hi reilote ah kan nei let thei anih tih hrereng chungin thingphun
I uar thar teh ang u khai.
A hnukhar na atan chuan heti khawpa ruahtui tlak tam naa tui harsatna kan tawk
nasa ta em em mai hi kan thiamloh a ni tih hriain insiamṭha ila, kan luitui te chhanhim
turin ke I pen chhuak ang u hmiang. Kan tuihna kang chat lek lek tawh te chhan nan
khua ala tlai lo e.
Mangvunga
Ph;9383301974
Comments
Post a Comment